این نوشته می کوشد رویکردی روایی وبه زعم نگارنده تحلیلی از اوضاع ادبی استان اردبیل را از آغاز تا به امروز به طوری خلاصه ارائه کند. وانگهی دورنمایی از انجمن ها وجریان های تاثیر گذار حاکم وسیاهه ای ازاسامی بزرگان ادب استان را برای خوانندگان ترسیم کند.
از آن جایی که مکتوبات ومستندات این عرصه در سطح استان بسیار قلیل بوده است؛ فقط چشم ها شاهد وزبان ها گویای این جریانات وجزئیات بوده ،لذا به این امر دست یازدیم تا حافظه مستند از میان وجزئیات از خاطر ها نرفته است ،سندی مکتوب وشرحی ازگذار ادبیات در زیر پوسته های عمیق این شهر عرفان اندود جمع آوری کنیم.
اردبیل شهر شعر وطریقت ( شعر و شیخ و شمشیر )، میتوان گفت خشت های اولیه این عمارت ادبی را باتک شعر ها دواوین شاعران پیش از عهدصفوی در مدح و گاه ذکر مرثیه ائمه شیعه (ع) بنا نهاده است.
اما محدویت دسترسی به منابع وگاه از میان رفتن این مستندات باعث چشم پوشی از این صبغه کهن شده است ویا به توضیحی دیگر زیر درخشش تابناک وپر فروغ اشعار آیینی در ادوار دیگر – از جمله قاجار – دوره های بعد از آن کم رنگ تر جلوه کرده است .
وانگهی اشاره به آغازگر این سبک فاخر در آن دوران نه تنها خالی از لطف نیست بلکه بیانگر شکوه شعر در این زاد بوم است که حاصل زمام داری حکومت صفوی ورسمی شدن مذهب تشیع می باشد. مع الوصف شاید بتوان اذعان کرد که این جریان با ((نشاطی اردبیلی ))که هم دوران با((شاه طهماسب صفوی))سراینده کتاب ((شهدانامه))به عرصه ظهور رسیده است (شکوه شعر آیینی در دامنه های سبلان _ وحید ضیائی _ روزنامه ایران )
اشعار آیینی که بیشتر مولود عصر صفویه است ودراین عهد ریشه در خاک استوار تر می کند با گذشت سال ها گسترش جریان شعر آیینی این نهال رشد میکند و شهراردبیل به مهد اشعار آیینی مبدل می شود.
با مداقه در اسناد وطی مکتوبات ثبت شده وکتاب های قلیل در این باره می توان شکل گیری به طور جد ادبیات مرثیه رابه ۲۰۰الی ۱۵۰سال پیش نسبت داد که شعر آیینی به ویژه شعر مرثیه با شاعرانی چون ((شمس عطار اردبیلی)) و ((صدر الممالک اردبیلی )) که از پیران طریقت و بزرگان عرفان در روزگاران قاجار بودنندکه آغازگران به قطع این جریان نام برده شدند. ( رجوع شود به کتاب شاعران اردبیل (جلد اول)از آغاز تا مشروطه تالیف زهره قاسمی ارجستان )
به هرحال طلوع صبح صادق این سبک و سیاق را ، یادرخت باشکوه متبرکه به اشعار آیینی و مراثی را می توان با دوچهره آذین بست:((بیضای اردبیلی )) با تلفیق عرفان ومراثی ،((عباسقلی یحیوی تاج شعرا)) با حماسه جاودانه اش واسامی دیگر که هرکس به نوبه خود روایت ساز وخالق شاهکار بودنند ودر طول زمان تا بدین جا آبیاری این درخت ریشه دار را با اشعار خود به عهده گرفتند که به اختصار به نام های این بزرگان اشاره می کنیم :
مرحومین عباسقلی یحیوی( تاج شعرا )(1358_1280)_ شایق اردبیلی (1371_1266)میرزا محمد علی ناطق اردبیلی (1341_1271) ذاکر اردبیلی – میرزا فضلعلی صدر الممالکی (1353_1283)مضطر اردبیلی میرزا محمد صادق کاتب اردبیلی (1320_1266)ناصح اردبیلی حاج رحیم منزوی – حاج منعم اردبیلی- قدیر جلیل زادگان (حاج انور)عباسعلی یحیوی (ائلچی)عسگر شاهی زاده (شاهی)و… وچند تن از اساتید سخن که نام هایشان به طور مبسوط وکامل در کتاب تذکره ذکر گردیده است .
در ادامه باید به این مهم اشاره کرد که دوران پهلوی به دلیل فضای خاص حاکم چه از نظر سیاسی ،اقتصادی و … دوران اوج این سبک وسیاق ادبیات آیینی است.
تقسیمات جریان‌های شعری
بعد از مروری کوتاه وکلی که از دریچه سیاق ،نوع و نحوه پرورش شعر در اردبیل کردیم و همچنین نگاهی بر گستره شعر آیینی با توجه به تحقیقات ومصاحبه های صورت گرفته در زمینه جریان های شعری حاکم بر فضای ادبی استان می توان این جریانات را به سه دسته کلی تقسیم بندی کرد وچگونگی رشد ونمو ،کارکردو آثار آن ها را در سالیان متمادی به تفضیل شرح کرد .
از سری جریانات دسته اول، که از لحاظ قدمت ،دایره مخاطب وتعداد آثار (سه مولفه سنجش و شاخص این تقسیمات)غنی وپیشتاز بوده است وحداقل آثار ۱۰۰ سال اخیرا آن در دسترس می باشد .
( مجموعه آثار قدما اشعار آیینی را در تالار مشاهیر کتابخانه مرکزی اردبیل می توان مشاهده کرد ) بنا به توضیحات ذکر شده در آغاز سخن وشواهد گفته شده جریان اول را می توان شعر آیینی دانست.
پس اولین محافل ها ونشست های ادباو شاعران وگردهمایی های هر چند کوچک برای این دسته صورت گرفته است ودر زمان حاضر هم همچنان این دسته به طور احسن ودرقالب تشکیلاتی منظم به کار خود ادامه میدهد وتولید محتوا می کند.
از اولین مکان های گردهمایی که آقای کاظم نظری بقاء با مقاله انجمن های ادبی درکتاب بی ملاحظه به چاپ رسانده وبه زیادت و کفایت در آن باره سخن گفته ؛ می توان به دفتر مسافرخانه مرشد(یکی از موسسین هیات حسینی ) درراه نمین درهفتاد سال پیش اشاره کرد که افرادی همچون مرحومین تاج الشعرا ،جبار مضطر اردبیلی،رجزی و ستار ذاکرفضلعلی الممالکی در آن جا حاضر می شدند و اشعارشان را برای همدیگر قرائت میکردنند و گاهی برای هم مطلع هم می گفتند(بی ملاحظه،۱۳۹۶؛۶۵)
مکتب خانه میرزا عزیز فربودی در دهه بیست هم مکان نشست نامدارانی چون تاج الشعرا یحیوی،مضطر اردبیلی ،محمد علی ناطق اردبیلی ،شایق اردبیلی ،میرزا کاتب اردبیلی بود که در آن جا به خواندن اشعار جدید وتبادل نظر در خصوص شعر های خوانده شده مبادرت می کردند(صفری_1371:۱۷۳)
وقهوه خانه ها به عنوان پایگاه فرهنگی که تظاهری از فرهنگ عصر صفوی ست واز سده یازدهم جایگاه اهل فضل وادب بود ودردوره قاجار ومشروطیت هم بیشترین پیگیران ادب در آن جا مسکن می گزینند و همچنان در دوران بعداز انقلاب، در دهه های شصت نیز میزبان بسیاری از مجالس شعر خوانی شب های شعر بوده اند که به آن ها در اثناء سخن گریزخواهیم زد.
محافل شعری علاوه بر مکان های ذکر شده معمولا در مساجد ،تکایا،قهوه خانه ها ، وخانه بزرگان شعرا ،ادبا واهل ذوق بر گزار شده است .
کافه گلزار واقع در عالی قاپو ،کافه حاج عادل در پیر عبدالملک ،مغازه بذر فروشی تاج اشعرا در مقابل مسجد تازه میدان فرش فروشی حاج انور در بازار جلایی ،دکان خیاطی کامل حبیب زاده (چیچک) واقع در بازار صفوی،دکان یوسف حیرانی در کوچه زندان ،مغازه بورس برنج صدیف بختیاری در پیر عبدالملک مثالی نقض در این باره است (انجمن های ادبی _1396_65)
عباسعلی یحیوی ائلچی در جلد اول سالکان کوی عشق بیان میکند ((مضطر اردبیلی بنیان گذار انجمن شعرا ونوحه خوانان اردبیل می باشد. نخستین بار در مراسم سوگواری حضرت مسلم ابن عقیل گروه کثیری از شاعران ونوحه خوانان گرد آورد.))
نتیحه این نشست ها باعث حذف اشکلات وضعف های فاحش موجود در اشعار بخصوص در شعر مداحی است وتبادل افکار که ماحصل آن برگشتن انسجام معنایی ولفظی به شعر آیینی که در دهه بیست طی برنامه ترکی زدایی ازمیان رفته بود لهذا ،این نشست ها موجب آموزش و پرداختن به نکات ادبی و بلاغی در سرایش شعر شده است تا اشعار به آن قوت و انسجام محتوایی دوران قاجار باز گردد
در دهه های ۵۰ که انجمن ها شروع به ریشه دوندان در خاک متبرک به شعر استان می کنند چالش بین انجمن ها ایجادشده دردوران معاصر ادبیات موجب می شود که عصر جدید ادبی رقم بخورد
در دهه های ۵۰ و بازشدن میدان برای مداحی ها و اشعار عاشورایی و گسترش دامنه مخاطبان و استقرار انجمن های ادبی که به نام های آن در فواصل سخن اشاره خواهیم کرد باعث قوت هرچه بیشتر این جریان و گاه منحصر کردن ادبیات اردبیل به خود می شود .
در سال های ۵۷ در اردبیل انجمن های ادبی به صورت محسوس و جدی شکل میگیرند و تاکنون نیز تعدادی از آن ها توانستند به حیات خود ادامه دهند و عده ای از این انجمن ها از انحصار خوانش و سرایش شعر آیینی در آمده و جریان های دیگر نیز در خود رشدو پرورش داده اند.
انجمن ادبی آل محمد (ص) که از انجمن های پرقوت دسته اول است در سال ۵۷ به همت آقایان حاج صادق بیرامی ،حاج قدیر جلیل زادگان ،عسگر شاهی زاده،یوسف حیرانی ،حاج منعم اردبیلی ،حاج صدیف بختیاری و . .. شکل گرفت و هنوز هم جلسات آن ادامه دارند . در انجمن آل محمد(ص) قرائت قرآن،تفسیر قرآن،شعر خوانی و نوحه خوانی به ترتیب ذکرشده ازابتدا مرسوم بوده و تا امروز ساختار تشکیلاتی خودرا حفظ کرده است ودر عصرهای جمعه هرهفته جلسات آن اجرا می شود که پیش تر ها در منزل اعضا برگزار می شد که چند سالی است در مکان ثابتی به نام بنیاد نیکوکاری فاطمه الزهرا(س) پشت مسجد سلیمان شاه،اعضای آن گردهم می آیند و شاید بتوان گفت شعر آیینی بر پایه انجمن آل محمد در جریان و خروش است
از دیگر انجمن ها ،به انجمن دارارشاد که به همت آقای حیرانی که در سال ۶۸ تشکیل شده و جلسات آن هنوز هم صبح روزهای جمعه بصورت هفتگی برگزار می شود میتوان اشاره کرد که همچنان به زی و بقا خود ادامه میدهد .و گردانندگان انجمن آقای محمد تقایی و حاج بابا امانی می باشند ودر حال حاضر توسط آقای قدرت چکمه چیان اداره می شود و از دیگر پایه های قدرت شعر آیینی محسوب می شده است
انجمن انقلاب حسینی که موسس آن یوسف حیرانی است الان به صورت هفتگی در مکان ثابتی برگزار می شود و اکنون مدیریت آن به عهده آقای پوردنیا می باشد.
از سال ۱۳۹۲ انجمن جدیدی به نام انجمن حسینی حاج انور اردبیلی به همت محمد تقایی پا به عرصه گذاشت که جلسات آن شب های دوشنبه برگزار می شود
ودر انجمن های ذکر شده برخلاف انجمن های که به آن اشاره خواهیم کرد ورود برای عموم آزاد است
در این انجمن های ادبی به جز آل محمد(ص) که در دسته های دیگر هم به آن اشاره خواهیم کرد فقط به شعر آیینی و عاشورایی پرداخته می شود
حرکت فراموش نشدنی گروه شعر آیینی که در خاطر ه ها محفوظ مانده است و در کارنامه خود ۱۷۰ کنگره و چاپ ۴جلد کتاب شعر عاشورایی با عنوان سالکان و راهیان کوی عشق که تحقیقات و نگارش استاد عباسعلی یحیوی(ائلچی) و جمع آوری اطلاعات لازم توسط سید علی عابدیان (شاهد)در باب زندگی نامه شعرا ثبت کرده است .
این حرکت تاریخی و به یاد ماندنی در دهه ۶۰ ، طی جلساتی که به همت انجمن شعر و ادب اداره کل فرهنگ در سینما قدس بوده است که به جهت مناسبت های ویژه برگزار می شده اتفاق افتاده. که نشانگر جلوه ای از دوستداران شعر و ادب بوده است .
در باقی مطلب باید ذکرکرد که انجمن شعر ادب و اداره فرهنگ و ارشاد اردبیل در سال۱۳۶۲باهمکاری دکتر یوسف معماری ،حجت اسلام زین العابدین سعادتی ،شفیع خلیل زاده، حاج قدیر جلیل زادگان،محمدعلی نهاوندی و سیدعلی عابدیان تاسیس شد و فعالیت خودرا شروع کرد که فعالیت های از جمله ؛ برگزاری جلسات شعر خوانی داشته است در اشاره و معرفی این تشکل هاو انجمن ها باید به انجمن حافظ نیز اشاره کرد که در مقدمه کتاب مجمع عشق و در مقاله انجمن های ادبی در کتاب بی ملاحظه که هردو اثر متعلق به آقای کاظم نظری بقا است به پیدایش و عملکرد آن به طور کامل ومفصل اشاره شده است
پس تکرار مکرات نمیکنیم ودر کوتاهی سخن فقط این نکته را متذکر می شویم که انجمن حافظ مانند دژی محکم حدود ۳۵ سال است که مستمر در شاخه های متعدد ادبیات از جمله شعر ،پژوهش و.. فعالیت کرده است و همچنان به فعالیت خود ادامه میدهد و حضور بسیاری ازبزرگان ادب شهر را تجربه کرده است و این انجمن تا به امروز توانسته است یک اثر با عنوان (اون شاعردن ،یوز غزل)(از ده شاعر ،صد غزل) به همت عباسعلی یحیوی ائلچی در سال ۱۳۷۷ منتشر کند . انجمن حافظ شاید با قوانین سفت و سخت و اساس نامه داخلی و عدم پذیرش عضو آزاد و جلوگیری از ورود اغیار و رای گیرهای مخفی و دیگر آداب شان توانسته است به حیات خود ادامه دهد و هر یک از اعضا گام های بزرگی را در راستای مکتوبات استان برداشته است
آقایان عسگر شاهی زاده(شاهی)،عباسعلی یحیوی(ائلچی)،دکتر جواد وهابزاده(منشی) ،اضغر نجفی سوها(سخنور)شفیع خلیل زادگان (چاووش)،داوود کیانی(یالقیز – بیوک جامعی،جمشید جامعی ،رحیم باغبانی ،اسد نیکفال(فریاد)،خیرالله باقری،جبرائیل نوید آذربایجانی، علی لطفی(همایوون) ،شهریار نعمتی،توحید دلاور قوام،و کاظم نظری بقا از اعضای کنونی این انجمن هستند.
و اما حوزه هنری که در دهه ۸۰ تشکیل شد ه است و داری وظیفه بنیادی و اداری در گسترش فرهنگ و ادبیات نیز بوده و با مسئولیت اجرایی کاظم نظری بقا به همت حوزه هنری اردبیل و پشتکار غلام رضا هادی و توحید دلاور قوام از سال ۹۲ جلسات شعر آیینی با حضور کاظم نظری بقاء و شهریار نعمتی هردوهفته یک بار در عصر روزهای دوشنبه با همراهی شاعران عاشورایی در حوزه هنری برگزار می شد.
دراین جلسات ،اشعار پس از قرائت مورد نقد قرار می گرفتند:
آقایان مهدی قلندری ،محمد باقر دائمی(صبا)،اسد نیکفال(فریاد)،قادر ایمان زاده،جعفر فتح اللهی (شاکر)،بابک حقی و مسعود گیوی ، طوقی،موسوی ،نوری و …در این جلسات شرکت می جستند.
تلاش شد به تمامی حرکت هادر راستای جریان شعر آیینی(دسته اول) به طور کفایت و تفضیل اشاره شود اما به دلیل ریشه دار بودن و تعداد کثیر هیات ها و حرکت ها در این راستا که شاید عجین بودن این جریان شعری با عامه مردم و مورد اقبال قرار گرفتن از طرف مخاطبان و روی آوردن به سرایش این شعر در همه برهه ها باعث شود مبحث هایی خرد از قلم افتاده باشد انشالله که حق مطلب ادا شده باشد.
ادامه این نوشته را که سعی دارد جریانات حاکم ادبیات استان و به بیان دیگر تاریخ ادبیات استان اردبیل را به معرفی و توضیح بپردازد
در شماره های بعدی نشریه میتوانید مطالعه کنید.
منابع و ماخذ
- انجمن شعر و ادب اداره کل فرهنگ و ارشاد(۱۳۷۹)،سالکان کوی عشق،جلد اول،اردبیل :نشر اداره کل فرهنگ وارشاد اسلامی اردبیل
- انجمن شعر و ادب اداره کل فرهنگ و ارشاد(۱۳۸۰)،سالکان کوی عشق،جلد دوم اردبیل :نشر اداره کل فرهنگ وارشاد اسلامی اردبیل
- صفری،بابا(۱۳۷۱)اردبیل در گذرگاه تاریخ،جلد سوم چاپ دوم،اردبیل:نشر دانشگاه آزاد اسلامی واحد اردبیل
- کاظم نظری بقاء(۱۳۹۶) بی ملاحظه(مجموعه مقاله ،نقد،گزارش و مصاحبه):محقق اردبیلی
- کاظم نظری بقاع ،مجمع عشق
- زهره قاسمی تذکره شاعران اردبیل ازآغاز تا مشروطه جلداول_نشر محقق
مجلات ادبی
- مطلب زاده،سلیمان (۱۳۹۲) ،ویژه نامه محرم آوای اردبیل ،مصاحبه:نشی نوحه خوانان فرق کرده است، ویژه نامه شماره ۷
- آرشیو مجله پیام اردبیل
- آرشیو مجله آوای اردبیل
- آرشیو مجله آوای مردم
- ویژنامه اردبیل
- شکوه شعر آیینی در دامنه سبلان وحید ضیائی نشریه ایران
مصاحبات
استاد عباسعلی یحیوی (ائلچی)
دکتر کاظم نظری بقاء
دکتر وحید ضیائی
دکتر حسن رستم زاده
آقای جبرئیل نوید نهاوندی
آقای بهزاد گرانمایه
آقای بهزاد باکفی
آقای محسن خانی
زهرا بخشی
