مقدمه
استان اردبیل در محل تلاقی اقلیم کوه ،جنگل ودریا قرارداشته وآثار زندگی اجتماعی این تلاقی در گستره استان بخوبی نمایان است انسانهایی با فرهنگ ، آداب ورسوم وزبانهای متفاوت، اقوام ،نژادها ومذاهب، طبیعت گونه گون،آب وهواورویشهای متمایز همه این تفاوتها ،تمایزهاوگونه گونیها درکنار هم بهشتی را رقم زده که نامش استان اردبیل است بخش عنبران چسبیده به مرز وهمسایه لنکران منطقه شاهرود وکلور تات زبان است چسبیده به مردم تات طارم زنجان خلخال درآن واحد سرد است وزمستان ،کنارش گیوی گرم است ومعتدل مغان هم طایفه طالش میکاییل داردهم ایل شاهسون خیاو نیز ریشه در آبهای پاک تاریخ این سرزمین داشته هرگوشه از این خاک پاک دور تادور سه وا لون (سه = سر)(وا ی= برف)( لون = لانه ) ساوالانیا سفلون جذابیتی دارد که سرمایه اصلی صنعت گردشگری مردمانش بشمار می رود.
در این سخن به بررسی زبان وادبیات تالشی به ویژه بخش مرزی عنبران می پردازیم . جغرافیای زبان تالشی در دولایه قابل بررسی است لایه اول درکتابهای تاریخی واسناد ومدارک که حیطه آن ازدریای ارومیه گرفته تادریای کاسپین ولکه های زبانی موجود در این پهنه به اختصار اشاره می شود:
– مردم زنوز هرزند وگلین قیه در تبریز(جمع آوری شده درکتاب زبان پاک)
-مردم لنکران،جلیل آباد،آستارا،لریک و…جمهوری آذربایجان
-مردم تات زبان تاکستان وقزوین الموت وبویین زهرا
-مردم حوزه شهرستان نمین از مینابادعنبران تاپیله رود
– مردم وفس بین کمیجان وهمدان دیار باباطاهر
-مردم کلور وشاهرود خلخال
-مردم رودبار ونصفچی
– مردم طارم زنجان
-مردم طوالش آستارا
لایه دوم وضع موجود زبان تالشی را شامل می شود که بسان لایه ای کم رنگتر از لایه اول هنوز گویشورانی به این زبان تاریخی رادرخود حفظ کرده است مردم منطقه تالش نشین عنبران شامل دهستان مینابادروستاهای میرزانق،جید،کلش،امینجان،عنبران علیا،ساوو،پیله زیر،پیله رود(با پوشش زبانی اندکی تالشی نزد سالخوردگان)کلندرق علیا،ساووونیز شهر فرهنگ پرور نمین از مناطق رواج زبان دیرین تاریخ این سرزمین زبان تالشی است آثار قلعه شیندان منصوب به بابک خرمدین دراین حوزه جغرافیایی قرار دارد
ادبیات مکتوب زبان تالشی دارای معدود مستنداتی شامل کتاب صفه اصفا ابن بزاز اردبیلی،صفه الاثارفی اخبار،صحاح الفرس،مرصاد العبادنجم الدین رازی،اختیارات بدیعی نوشته علی ابن الحسینی انصاری وقف نامه خواجه رشید الدین فضل اله،روضه الجنان پیرحسن زهتاب ،عنبران تابخارا،علما وعرفای عنبران،گزیده اشعارشاعران ایران وآذربایجان،و… می باشد
شاعران تالشی سرای این منطقه را می توان با ستاره درخشان این دیار شیخ صفی الدین اردبیلی داماد شیخ زاهد گیلانی شناخت اگرچه پیش ازاوشیخ مهان کشفی،راجی طالشی، شیرین مغربی،خواجه محمد کجانی،یعقوب اردبیلی،نباتی (سخنوران آذربایجان) آثاری راخلق کرده انداستاد هارون شفیقی،شیخ مظهر شفیقی،شیخ ضیاالدین شفیقی ،شیخ محمود خیاوی از شاعران پیشکسوت اخیربه دیار حق شتافته اند اکثر مضامین عرفانی ومتاثر از تصوف منطقه بوده است وشاعرانی معاصرازجمله دکتراحسان شفیقی(استاد تمام زبان وادبیات فارسی)،دکتر مصدق کمالی صاحب اثر تالشی دویژه،شاهرخ شهابی(فرهنگ لغات تالشی عنبرانی)،سیاوش شفیقی(مترجم کتاب شازده کوچولو بزبان تالشی)،صفاشفیقی،فرقان کوهی ،محمد اسرافیلی(کتاب لن صدو)و… را می توان نام برد.
نمونه هایی از اشعار معاصرتقدیم خوانندگان گرامی میگردد:
شاهرخ شهابی”عانبژ”
مرزنشینیم جونیم بدو ایرونرو
بنوشتم ازدل وجونو ایرونرو
آزعاشقیم ب ایرون مرزه میلان
جونیم بدو خونیم بدو ایرونرو
ترجمه فارسی:
مرزنشینم جان میدهم برای ایران/ می نویسم از دل وجان برای ایران
عاشق حدو مرزهای ایرانم/ خون می دهم جان می دهم برای ایران
گاندمه هو
گاندمه هو اشتان تار سوز بکه /گندم کوه تارت را ساز کن
فره شعرون گله گله دوز بکه/ شعرهایت رادانه دانه آوازکن
تام ژ ت تازیخنده شیر تکی/ درطول تاریخ چون شیردم نزدی
وانگی پکه امسفه ت تیر تکی /اینبار همانند تیر فریاد کن
گاندمه هو ت عانبان تاریخیش /گندم کوه تو تاریخ عنبران هستی
چ میلت تام اژنه وانگونیش /تو بغض خاموش ا ین ملتی
ت بمرو طور سینا ورندش /تو نماد طور سینا پیش ما هستی
همه جوکو چمه قلب دلندش /هرکجا باشیم درون قلب ما هستی
گاندمه هوعشق مارو تعریف ک /گندم کوه عشق رابرایم تعریف کن
زارده سقون اوژنن مارو ردیف ک/ استواریت را دوباره تحکیم کن
هارروژ صحب حشی بت اتاویو /همیشه نورباران خورشید باشی
حشی بشو اووشم بت اتاویو /غروب که شد مهتاب برتو بتابد
“عانبژ” بواودور بژنو اشت وکو/ عنبرانی در کنارت سیر کند
سبارز ببو نومش بشو دنیو سکو /سربلند باشد و نامدار شود دردنیا
******
دکتر احسان شفیقی
خیول مکش باندیم آز
به ایله موباندیم آز
نزنمه ت سی وینده
حسرت ب دل ماندیم آز
ترجمه فارسی:
گمان مکن که من کوهم/من به مویی بند شده ام
نتوانستم ترا سیر ببینم/حسرت به دل مانده ام
هژوت صدوبکام
ورره بژم هوبکام
ای سور ،دسور،هزو سور
اخو ت پدوبکام
ترجمه فارسی:
همواره ترا صدا میکنم/فریاد می زنم وهوار می کنم
یک سال،دوسال،هزارسال/آخرترا پیدا می کنم
نمونه دوبیتی دکتر مصدق کمالی:
چمان دله سوته ته
چمان گوه دوته ته
گوونه دارده معنی
بمانه آموته ته
ترجمه فارسی:
دلم راسوزانده ای تو
دهانم را دوخته ای تو
معنی دردهای سنگین را
به من آموختی تو
نمونه دوبیتی آقای سیاوش شفیقی:
صا گله خل آزبمم/ترو همرو آزببم/اشته سوته دله رو/کولوک کولوک آزبمم
ترجمه:صدها آبگیر من گریستم/من همراه ویاور تومی شوم/برای قلب سوخته ات/مثل باران من باریدم
ننه ایله زانده او/خدوتکه بانده او/چمه تانگه کوچنده/لنگه ریزش مانده او
ترجمه :او کسی است که مادرروزگارتک اورا بدنیا آورده است/ابنده یگانه خداست/در کوچه تنگ ما/جای پای اومانده است
نمونه شعر آقای مهندس فرقان کوهی:
ام کی ب،ام کی ب،نامی نامی صدوش کامان
گینو ب ک لوم بیم چاند سوری
عقل ماندون میرید بیم چانده سوری
عشق کوش ووته ماروعملنده ردوش کامان
دنیو پوتشو لذتون چ رو ششت اووین
اگینیم آزب چ رو گدوش کامان
عاشقون سوته ت نو هلل بیم آز اوتشه موتی دمان
ک ل شش اکا مان س دنف سش ب ووش کامان
ترجمه
او که بود،او که بود که بامهربانی صدایم زد
کلام گم شده ای بودم به یکباره پیدایم کرد
چندین سال مرید عاقلان بودم بسادگی
از عشق برایم گفت به عمل محکومم کرد
لذت پادشاهی دنیابرای او چون آب ناگوار است
مرا براه خود کشیدوگدای خود کرد
من خاکستر تنور عاشقان بودم شراره ای پنهان درمن
انبوه خاشاک برمن ریخت وبا نفسش شعله ورم کرد
دنیای نوین وارتباطات مجازی فرصتی را فراهم ساخته تاصاحبان قریحه وعلاقمندان ادبیات وفرهنگ زبان تالشی با حضوری فعالانه تولید محتوی به زبان تالشی را سرلوحه کار خود قرارداده وزمینه رشد واعتلای ادبیات این زبان دیرین را بیش از پیش در حوزه های موسیقی ،فیلم داستان ،شعر فراهم ساخته در جشنواره های شعر سرزمین مادری ،شعر آینده وغیره جایگاه ویژه ای را کسب نمایند آنچه مسلم است توجه به فرهنگ وادبیات دیرین سرزمین پهناور ایران در رسانه های دولتی وغیر دولتی در استان اردبیل میتواند در غنای فکری فرزندان دیار سبلان را بدنبال داشته وزیباییهای استان اردبیل را به جهنیان بیش از پیش نشان دهد.
شاهرخ شهابی
